در بحث ما شرط وجوب نفقه، تمکن است، آیا تمکن، از قبیل اول است یا دوم اگر از قبیل حج باشد، شخص می تواند در برابر همسر و فرزندان و والدین خود، از کار کردن و زحمت کشیدن سرباز زند و به بهانه این که ثروتی ندارد که شکم آنان را سیر و مسکن و لباس آنها را تأمین کند از وظیفه الهی و انسانی خود تخلف کند و آنها را مستمند و پریشان سازد و هیچ مقامی نیز حق مؤاخذه و مطالبه ندارد؛ حتی در پیشگاه خداوند هم مسؤولیتی ندارد. همچنان که اگر شخص به خاطر عدم استطاعت مالی حج نکند، در پیشگاه خداوند مسؤولیتی ندارد.
اما اگر از قبیل امر به معروف و نهی از منکر باشد، اشخاصی که به خاطر تنبلی و لاابالیگری نفقه همسر و فرزندان و والدین خود را نمی دهند، مؤاخذه و مسؤولیت دارند. هم محاکم قضایی می توانند مسأله را مورد پیگیری قرار دهند، هم در محکمه عدل الهی چنین شخصی مورد سؤال خواهد بود.
امام صادق(ع) فرمود:.
مَلْعُون مَنْ ضَیَّعَ مَنْ یَعُولُ بِهِ؛(2).
کسی که عایله خود را تضییع کند، ملعون است.
مقصود، تنها این نیست که شخص با داشتن ثروت، عایله خود را تضییع کند، بلکه اگر با داشتن نیروی کار و فعالیت، عمر را به بطالت و هرزگی و اعتیاد و معاشرت های زیان بخش بگذراند و عایله خود را به فقر و فلاکت بیندازد، نیز مورد لعن و نفرین است.
دین، هم خواهان سعادت دنیوی است و هم سعادت اخروى. بسیار دشوار است که میان مادیت و معنویت، مرزی و دیواری قرار دهیم. معنویت، از بطن مادیت و مادیت، از بطن معنویت، متولد می شود.
دین، پا به پای انسان، با انسان همراه است و بیشترین توجه را به رفاه خانوادگی دارد. رفاه خانواده، در حد متوسط باید تأمین شود و راه تأمین آن، کار و تلاش است.
امام صادق(ع) فرمود:.
إذا أعْسَرَ أحَدُکُمْ فَلْیَضْرِبْ فِى الأرْضِ یَبْتَغِى مِنْ فَضلِ اللّهِ وَلایَغُمُّ نَفْسَهُ وَأهلَهُ؛(3).
هنگامی که یکی از شما تنگدست می شود، باید در روی زمین به فعالیت بپردازد و از فضل خداوند طلب روزی کند و خود و خانواده خود را اندوهگین نسازد.
تمام برنامه های زندگی انسان، باید از قاعده هرمی شروع شود که رأس آن توحید است. در کاری هم که برای رفع فقر خانوادگی می کنى، باید توجهت به خدا باشد ورزق و روزی را از فضل خدا بخواهى. قرآن کریم می فرماید:.
فَإذا قُضِیَتِ الصَّلوةُ فانْتَشِرُوا فِی الأرضِ وابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ؛(4).
پس چون نماز گزارده شد، در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا روزی بخواهید.
این گونه دستورات، همه و همه، به این منظور است که خانواده به طور نسبی از آسایش و آرامش برخوردار باشد. هم زن درزندگی خانوادگی تأمین اقتصادی داشته باشد و هم کودکان و احیاناً پدران و مادران پیر.
هدف این است که کودکان در سایه کار و کوشش پدر، به حد رشد و بلوغ برسند و بتوانند به طور صحیح، تربیت و تزکیه شوند و چشمشان به دست این و آن و دلشان در آرزوی لقمه ای نان نباشد.
هدف این است که پدران و مادران پیر، در روزگار ضعف و ازکار افتادگى، در پناه فرزندانی که ثمره وجود ایشانند و در راه تربیت آنها زحمت ها کشیده و خون دل ها خورده اند، در امنیت و رفاه باشند.
هدف این است که زن، عمده ترین مسؤولیت خود را در خانواده بجوید و برای لقمه ای نان، در بدر، در کارگاه ها و کارخانه ها و ادارات، سرگردان نماند و برای شوهر و فرزندان، جاذبه خانه را قوی گرداند و در این جذب و انجذاب، هم خود - از نظر روحی و جسمی - در رفاه و سلامت و سعادت باشد و هم شوهر و فرزندان.
طرح زندگی خانوادگى، به همین صورتی که مورد توجه اسلام است و غالب مردم نیز آن را پذیرفته اند، بهترین طرح است.
برای این که دلبستگی زن به خانواده و فرزندان، تقویت شود، حتی معیارِ وجوب نفقه، نیاز او هم نیست، بلکه معیار عقد دایم و تمکین است. در حالی که در مورد خویشاوندان، معیار، فقر آنهاست.
علاوه بر این، اگر - به هر علت - کسی نفقه واجب اقارب خود را نداد، بعد حق مطالبه ندارند؛ در حالی که اگر کسی نفقه واجب همسر خود را ندهد و مدتی بر این منوال بگذرد، مدیون است و باید حساب کنند و هر مبلغی که حق دارد، از شوهر بگیرند و به همسرش بدهند.
بنابراین، حق نفقه اقارب، قابل مؤاخذه نیست، ولی حق نفقه زن قابل مؤاخذه است؛ البته منظور مؤاخذه الهی نیست، زیرا از این نظر فرقی میان نفقه اقارب و نفقه زوجه نیست و هر دو مؤاخذه دارد.

منبع : کتاب خانواده در اسلام

نویسنده : دکتر احمد بهشتی

-----------------------------------------------

2.همان، باب 21 (از ابواب نفقات)، حدیث 5.
3.همان، باب 4 (از ابواب مقدمات تجارت) حدیث 12.
4.جمعه (62) آیه 10.